باغ نگارستان تهران یکی از زیباترین و آرامش بخش ترین مکان هایی است که در دل شلوغی‌های پایتخت قرار دارد. این باغ که به‌عنوان پناهگاهی از آلودگی و هیاهوی شهری شناخته می‌شود، شما را به دنیای سرسبز و دلنشین خود میبرد. باغ نگارستان، در دوره قاجار و به دستور فتحعلی شاه بنا شد، شاهی که در دوران حکومت خود قصرها و باغ‌های فراوانی در تهران احداث کرد. این باغ تاریخی، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین باغ‌های قاجاری به شمار می‌آید و در سال‌های ۱۲۲۲ تا ۱۲۲۸ هجری قمری به‌عنوان یک مرکز ییلاقی و حکومتی ساخته شد. باغ نگارستان نه‌تنها به‌خاطر زیبایی و معماری چشم‌نوازش معروف است، بلکه شاهد حوادث سیاسی مهمی در تاریخ ایران از جمله قتل میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی بوده که بر اهمیت این مکان می‌افزاید. اگر به‌دنبال مکانی برای فرار از شلوغی‌های شهری و غرق شدن در تاریخ و زیبایی‌های طبیعی هستید، باغ نگارستان گزینه‌ای بی‌نظیر است.
باغ نگارستان کجاست؟
تهران، میدان بهارستان، خیابان دانشسرا، خیابان شریعتمدار رفیع
باغ نگارستان درست در شمال میدان بهارستان و در نزدیکی مجلس شورای اسلامی واقع شده است. این باغ با موقعیتی خاص، از سمت غرب به خیابان صفی‌علی‌شاه و از شرق به خیابان دانشسرا محدود می‌شود. از جنوب، فضای سبز و آرامش‌بخش آن به میدان بهارستان می‌رسد و از شمال، به خیابان شریعتمدار امتداد پیدا می‌کند. این موقعیت مرکزی، باغ نگارستان را به یکی از مکان‌های دسترسی‌پذیر و دلپذیر برای تجربه تاریخ و طبیعت در دل پایتخت تبدیل کرده است.
دسترسی به باغ نگارستان چگونه است؟
باغ نگارستان یکی از جاذبه‌های تاریخی برجسته تهران است که به راحتی از طریق خودروی شخصی و مترو قابل دسترسی می‌باشد. در این بخش، روش‌های مختلفی که می‌توانید برای رسیدن به این باغ استفاده کنید، به‌طور کامل توضیح داده خواهد شد.
| روش دسترسی | شرح |
|---|---|
| با خودروی شخصی | از میدان بهارستان وارد خیابان صفی علیشاه، کمال‌الملک و سپس خیابان دانشسرا شوید. |
| با مترو | در ایستگاه بهارستان خط ۲ پیاده شوید و پس از چند دقیقه پیاده‌روی به ورودی غربی باغ در خیابان دانشسرا یا ورودی شمالی آن در خیابان شریعتمدار خواهید رسید. |
تاریخچه و تغییر و تحولات باغ نگارستان
باغ نگارستان، که امروزه مساحت کمتری نسبت به گذشته دارد، در ابتدا در خارج از حصار شاه طهماسبی تهران قرار داشت. با توسعه و گسترش تهران در زمان ناصرالدین شاه از سال ۱۲۸۵ هجری قمری، این باغ به محدوده دارالخلافه اضافه شد. در آن زمان، باغ از سمت شرق به خیابان دروازه شمیران و اصطبل اعتمادالسلطنه، از غرب به اراضی جلال‌الملک و از جنوب به دو باغچه جلال‌الملک و صنیع‌الملک محدود می‌شد.
تغییرات در دوره صدارت میرزا آقاسی
در دوران صدارت میرزا آقاسی، تغییرات قابل توجهی در محدوده باغ صورت گرفت. در این زمان علاوه بر حصار اصلی باغ، حصار دومی ساخته شد که از شرق به پیاده‌روی دانشسرا، از غرب به پیاده‌روی غربی سازمان بودجه و برنامه کشور، از شمال به خیابان شریعتمدار رفیع و از جنوب به پیاده‌روی خیابان کمال‌الملک محدود بود. قسمتی از این حصار تا سال ۱۳۱۲ شمسی باقی ماند.
تخریب و کاهش وسعت باغ
در طی سال‌ها، باغ نگارستان در معرض تخریب های بسیاری قرار گرفت. در ابتدا وسعت آن ۴۳,۲۰۰ متر مربع بود، اما امروزه تنها ۱۱,۴۶۹ متر مربع از آن باقی مانده و در حال حاضر در مالکیت دانشگاه تهران است.
معماری و بناهای مهم باغ نگارستان
در بخش جنوبی باغ نگارستان سردر اصلی قرار داشت که دارای دو طبقه بود. طبقه فوقانی شامل سه اتاق و طبقه زیرین دو اتاق بود. از این سردر، خیابانی به‌صورت شمالی-جنوبی به درون باغ امتداد می‌یافت و در دو طرف آن اتاق‌هایی با گچ‌بری‌های زیبا و دلنشین دیده می‌شد. در قلب باغ، عمارت دلگشا یا حوض‌خانه قرار داشت که تالار سلام پادشاهی در آن واقع شده بود و در دو طرف این تالار پرده‌های نقاشی که نمایانگر مجلس سلام بودند، به دیوار آویخته شده بود.
باغ نگارستان همچنین شامل تالارهایی همچون تالار قلمدان، عمارت دلگشا و چندین حوض‌خانه بود. در بخش شمالی باغ، تالار سلام با نقاشی‌هایی از شاهان، شاهزادگان و بزرگان تزئین شده بود.
نقاشی‌ها و آثار هنری
در دیوارها و تالارهای باغ نگارستان نقاشی‌های زیادی وجود داشت که مهم‌ترین آن‌ها نقاشی صف سلام فتحعلی شاه بود. این نقاشی‌ها با دستور فتحعلی شاه انجام شدند تا شکوه و عظمت دربار قاجاری را نمایش دهند. نقاشان و معمارانی مانند عبدالله خان معمار باشی، آقاجان اصفهانی و محمد حسن خان، از جمله کسانی بودند که در ساخت و تزئینات باغ نگارستان مشارکت داشتند.
تحولات کاربری باغ
در دوران محمد شاه و ناصرالدین شاه، باغ نگارستان همچنان یکی از بیوتات سلطنتی بود، اما با توسعه تهران و احداث ییلاقات جدید در اطراف تهران، توجه به این باغ کاهش یافت. از اواخر دوران ناصرالدین شاه، این باغ بیشتر به ادارات دولتی اختصاص یافت.
کاربری‌های جدید در دوران قاجار
در سال ۱۳۰۴ هجری قمری، باغ نگارستان به مدت یک سال محل وزارت عدلیه ناصری بود. در این دوران، به دستور مظفرالدین شاه، مدرسه فلاحت در باغ نگارستان دایر شد. همچنین در سال ۱۳۲۹ هجری قمری، مدرسه صنایع مستظرفه تحت نظارت کمال الملک در این باغ تأسیس شد.
تحولات در دوران پهلوی
در دوران احمد شاه قاجار، بخش‌هایی از باغ به مدرسه صنایع مستظرفه و سپس به دانشسرای عالی تبدیل شد. در سال ۱۳۰۷ شمسی، باغ نگارستان به محل دائمی دارالمعلمين عالی تبدیل شد و نقشه ساخت ساختمان‌های جدید آن توسط نیکلای مارکوف، معمار پناهنده روسی، طراحی شد.
دانشگاه تهران و موزه‌های نگارستان
از سال ۱۳۳۵ شمسی به بعد، باغ نگارستان به مؤسسه‌های مختلفی همچون مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه جغرافیا، مؤسسه زبان‌های خارجی و برخی از دانشکده‌های دانشگاه تهران اختصاص یافت. در سال ۱۳۹۲، پس از مرمت و بازسازی، باغ نگارستان به عنوان یکی از موزه‌های دانشگاه تهران معرفی شد و در سال ۱۳۷۷ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.
مجموعه‌های موزه‌ای باغ نگارستان
امروزه باغ نگارستان شامل مجموعه‌های متنوعی از جمله آثار ملک الشعرای بهار، موزه مکتب کمال‌الملک، تالار منیر فرمانفرمائیان، سردیس فردوسی و مجموعه‌های هنری مختلف است.
معرفی بخش‌های مختلف باغ نگارستان
باغ نگارستان، از جمله مکان‌های فرهنگی و تاریخی برجسته تهران، با ترکیب منحصربه‌فردی از معماری و هنر ایرانی، مجموعه‌ای گرانبها از آثار فرهنگی و هنری را در دل خود جای داده است. این باغ که در گذشته به‌عنوان فضای خصوصی و سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروز به یکی از مراکز اصلی معرفی و نمایش میراث فرهنگی و هنری کشور تبدیل شده است. بخش‌های مختلف آن از جمله کتابخانه، موزه‌ها و تالارهای هنری، به‌خوبی نمادی از هنرهای ایرانی و جهانی را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهند.
- کتابخانه باغ نگارستان
- تالار منیر فرمانفرمائیان
- سردیس فردوسی
- موزه کمال الملک
- اتاق کاشی ها
- آثار جهانگیر ارجمند
- آثار محمود روح الامینی
- آثار علی اسفرجانی
- دیوارنگاره صف سلام فتحعلی شاه
- مجموعه اسناد ملک الشعرای بهار
- طرح آینه دار دوران
- آثار اهدایی غلامعلی ملول
- یادبود حافظیه شیراز
- مجموعه آثار حسین محجوبی
- نقاشی های فتح الله عباد
- کلاس درس دانشسرای عالی
کتابخانه باغ نگارستان
کتابخانه باغ نگارستان در گوشه شمال شرقی باغ واقع شده و بخش مهمی از مجموعه ساختمان‌های دانشسرای عالی است. این عمارت به دستور علی اصغر خان حکمت، وزیر معارف وقت، در سال ۱۳۱۵ توسط معمار روسی نیکلای مارکوف ساخته شد. در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰، این عمارت توسعه یافته و بخش شمالی به آن اضافه شد. در این کتابخانه، پروین اعتصامی، شاعر و کتابدار مشهور، مدتی مشغول به فعالیت بود.
تالار منیر فرمانفرمائیان
این تالار به نمایش آثار منیر شاهرودی فرمانفرمائیان اختصاص دارد. آثار این هنرمند که ترکیبی از نقاشی پشت شیشه، آینه‌کاری و هندسه اسلامی است، به‌عنوان نمادی از هنر مدرن ایرانی شناخته می‌شود. این مجموعه شامل ۵۱ اثر از فرمانفرمائیان است که در نوع خود بی‌نظیر هستند.
سردیس فردوسی
در سال ۱۳۱۳، گروهی از دانشجویان ایرانی مقیم فرانسه تصمیم به ساخت سردیس فردوسی گرفتند. این مجسمه، که توسط لورنزی، مجسمه‌ساز معروف فرانسوی ساخته شد، در ابتدا در محوطه دانشکده ادبیات نصب گردید و هم‌اکنون در باغ نگارستان به نمایش گذاشته شده است.
موزه کمال الملک
موزه کمال الملک به یاد محمد غفاری، نقاش برجسته ایرانی دوره قاجار، ایجاد شده است. این موزه در باغ نگارستان مجموعه‌ای از تابلوهای نقاشی از کمال الملک و شاگردان او را به نمایش می‌گذارد. از جمله هنرمندان مشهور آثارشان در این موزه به نمایش درآمده‌اند می‌توان به ابوالحسن صدیقی، اسکندر مستغنی، جعفر پتگر و بسیاری دیگر اشاره کرد.
اتاق کاشی ها
اتاق کاشی‌ها، یکی از جلوه‌های معماری تاریخی باغ نگارستان، مجموعه‌ای از کاشی‌کاری‌های نفیس این باغ را در خود جای داده است. این آثار که روزگاری زینت‌بخش بناهای باغ بودند، اکنون در این اتاق گردآوری شده‌اند تا شکوه هنر تزیینی گذشته را به نمایش بگذارند.
آثار جهانگیر ارجمند
مجموعه‌ای از مجسمه‌های مینیاتوری مردم‌شناسی توسط جهانگیر ارجمند، مجسمه‌ساز خودآموخته ایرانی، در این موزه به نمایش درآمده است. این آثار با استفاده از مواد غیرمعمولی مانند یونولیت، کاغذ، مقوا و چوب ساخته شده‌اند. در این مجموعه، ارجمند از ابزارهای خاصی مانند تیغ ریش‌تراشی برای خلق آثارش استفاده کرده است.
آثار محمود روح الامینی
در باغ نگارستان، مجموعه‌ای از عکس‌های مردم شناسی محمود روح الامینی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، در معرض دید عموم قرار دارد. این مجموعه شامل عکس‌های سیاه و سفید از زندگی روزمره مردم در منطقه کوه بنان کرمان است که از اهمیت بالایی در مطالعات مردم‌شناسی و فرهنگی برخوردار است.
آثار علی اسفرجانی
مجموعه‌ای از آثار مینیاتور و معرق چرم علی اسفرجانی، هنرمند مشهور ایرانی، در باغ نگارستان به نمایش درآمده است. این مجموعه شامل ۱۸ تابلو از هنر سوخت و معرق است که ویژگی‌های منحصر به فردی دارد و نشان‌دهنده هنر جلدسازی و صحافی ایرانی است.
دیوارنگاره صف سلام فتحعلی شاه
این اثر تاریخی، یکی از نادرترین و ارزشمندترین دیوارنگاره‌های دوره قاجار است که در ابتدا در عمارت شاهی در قم نصب شده بود. این دیوارنگاره شامل ۵۴ قطعه است و به دستور فتحعلی شاه کشیده شده است. تصویر بیش از صد نفر از شاهزادگان قاجار در آن ترسیم شده که نماد شکوه و قدرت خاندان قاجار است. پس از جابجایی‌های مختلف، در نهایت این نقاشی‌ها در موزه نگارستان به نمایش گذاشته شد.
مجموعه اسناد ملک الشعرای بهار
این مجموعه شامل اسناد دیجیتال، عکس‌ها و دست‌نوشته‌های ملک الشعرای بهار، شاعر معروف ایرانی، است. این آثار توسط فرزند او به باغ نگارستان اهدا شده و بخش مهمی از تاریخ ادبیات ایران را به نمایش می‌گذارد.
طرح آینه دار دوران
در مجموعه “آینه دار دوران”، گروهی از هنرمندان تصویرساز، آثاری را با الهام از نوشته‌های استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی خلق کرده‌اند. این پروژه هنری که زیر نظر استادان برجسته کشور اجرا شده، توسط شرکت ملی مس خریداری و در سال ۱۳۹۶ به دانشگاه تهران اهدا شد. آثار این مجموعه با رویکردی مدرن و هنرمندانه، اندیشه‌های این تاریخ‌نگار، نویسنده و پژوهشگر بزرگ را به تصویر کشیده‌اند.
آثار اهدایی غلامعلی ملول
یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های باغ نگارستان، مجموعه‌ای از آثار نقره قلم‌زنی اصفهان است که توسط غلامعلی ملول، هنرمند برجسته اراکی، اهدا شده است. این مجموعه شامل ۱۲۵ قطعه نقره‌ای با طرح‌های ظریف و استادانه‌ای است که از دوران قاجار تا معاصر را در بر می‌گیرد. وزن این قطعات نقره به ۱۹ هزار مثقال (حدود ۸۰ کیلوگرم) می‌رسد. علاوه بر آن، ۲۵ کیلوگرم اشیای فلزی، مفرغی و مسی نیز در این مجموعه نگهداری می‌شود.
همچنین در این بخش ۱۳ تخته فرش نفیس ایرانی از شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان و اراک به نمایش درآمده‌اند که برخی از آن‌ها قدمتی بیش از یک قرن دارند.
یادبود حافظیه شیراز
در بدو ورود به باغ نگارستان، در سمت راست، با یادبودی از حافظیه شیراز مواجه خواهید شد که تجسمی از آرامگاه شاعر بزرگ ایرانی، حافظ شیرازی، است. این نماد زیبا، نه‌تنها تجلی‌گر ارادت ایرانیان به حافظ است، بلکه فضایی دلنشین را برای علاقه‌مندان به شعر و ادب فارسی فراهم آورده است.
مجموعه آثار حسین محجوبی
باغ نگارستان افتخار دارد که میزبان ۱۳ اثر ارزشمند از استاد حسین محجوبی، هنرمند نام‌آور ایرانی، باشد. این نقاش چیره‌دست، که به دلیل سبک منحصربه‌فردش به نقاش بهشت شهرت یافته، از سال ۱۳۳۸ تاکنون در عرصه هنر فعال بوده است. آثار وقف‌شده او در ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۰، هم‌زمان با روز بزرگداشت فردوسی و تولد استاد محجوبی، به‌صورت رسمی در باغ نگارستان رونمایی شد.
نقاشی های فتح الله عباد
در میان آثار ارزشمند باغ نگارستان، ۳۰ تابلو نقاشی فاخر از استاد فتح‌الله عباد، استاد پیشین دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، خودنمایی می‌کنند. این مجموعه ابتدا در پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران نگهداری می‌شد اما به‌منظور حفاظت و مرمت، با حمایت مالی نادره حاجیان، خواهرزاده استاد عباد، به باغ نگارستان انتقال یافت. جالب است بدانید که منزل شخصی این هنرمند نیز توسط مرحوم بانو شریف عباد، خواهر استاد عباد، وقف دانشگاه تهران شده است.
کلاس درس دانشسرای عالی
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های باغ نگارستان، بازسازی کلاس درس دانشسرای عالی است. این فضا با نیمکت‌های قدیمی، بخاری‌های سنتی و چیدمانی برگرفته از عکس‌های قدیمی، حس و حال کلاس‌های درس دارالمعلمین عالی (تأسیس ۱۲۹۷ شمسی) را برای بازدیدکنندگان تداعی می‌کند. این مکان، نمادی از قدمت و اهمیت آموزش عالی در ایران است.
رویدادهای تاریخی و سرنوشت‌ساز باغ نگارستان
باغ نگارستان نه‌تنها شاهد شکوه و جلال دربار قاجار، بلکه صحنه‌ای از تلخ‌ترین حوادث سیاسی ایران بوده است. این مکان تاریخی، جشن‌ها و تاج‌گذاری‌ها را در کنار قتل و دسیسه‌های درباری به خود دیده و بخش مهمی از تاریخ ایران را در دل خود جای داده است.
جشن‌ها و مراسم سلطنتی
در دوره قاجار، باغ نگارستان یکی از مکان‌های رسمی برای برگزاری مراسم سلطنتی به شمار می‌رفت. برخی از مهم‌ترین این رویدادها عبارت‌اند از:
- جشن ولیعهدی محمد میرزا (۱۲۴۹ هجری قمری)
در همین باغ، محمد میرزا، فرزند عباس میرزا، به‌عنوان ولیعهد قاجار معرفی شد. این مراسم باشکوه، با حضور مقامات دربار و بزرگان کشور برگزار گردید. - تاج‌گذاری محمد شاه قاجار (۱۲۵۰ هجری قمری)
پس از مرگ فتحعلی‌شاه، محمد میرزا در باغ نگارستان تاج‌گذاری کرد و رسماً بر تخت سلطنت نشست. - مراسم عروسی ناصرالدین شاه (۱۲۵۸ هجری قمری)
یکی دیگر از اتفاقات مهم در این باغ، جشن عروسی ناصرالدین‌شاه بود که با تشریفات خاصی برگزار شد.
قتل قائم مقام فراهانی؛ یکی از تلخ ترین رویدادهای تاریخی
باغ نگارستان تنها محل برگزاری جشن‌ها نبود، بلکه صحنه یکی از مهم‌ترین ترورهای سیاسی ایران نیز به شمار می‌آید.
زمینه های قتل قائم مقام
میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی، صدراعظم دانشمند و مدبر دوره قاجار، به دلیل حسادت‌ها و دسیسه‌های درباری، مغضوب محمد شاه شد. شاه که تحت تأثیر بدگویی اطرافیان قرار گرفته بود، دستور قتل او را صادر کرد.
حبس و قتل در حوض خانه باغ نگارستان
قائم مقام در سال ۱۲۵۱ هجری قمری به مدت شش روز در حوض‌خانه باغ نگارستان زندانی شد. او در روز ۳۰ صفر همان سال به طرز فجیعی در همان‌جا به قتل رسید. گفته می‌شود که او در دوران حبس، این شعر تلخ را سروده است:
روزگار است اینکه گه عزت دهد گه خوار دارد
چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد
مهر اگر آرد بسی بی‌جا و بی‌هنگام آرد
قهر اگر آرد بسی ناساز و ناهنجار دارد
لشکری را گه به کام گرگ مردم خوار خواهد
کشوری را گه به دست مرد مردمدار دارد
محل دقیق قتل او امروزه در محدوده موزه هنرهای ملی، داخل محوطه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد.
باغ نگارستان فقط یک مکان تاریخی نیست؛ بلکه نمادی از فراز و فرودهای دوران قاجار است. این باغ باشکوه، هم خاطراتی از جشن‌های سلطنتی را در خود دارد و هم یادآور یکی از تلخ‌ترین قتل‌های سیاسی تاریخ ایران است. بازدید از این مکان، سفری در دل تاریخ پرماجرای کشور خواهد بود.
